W dniach 17–23 stycznia 2022 roku trwają obchody Europejskiego Tygodnia Profilaktyki Raka Szyjki Macicy. Na świecie każdego roku ta choroba zabija ponad 300 000 kobiet, w tym około 2 000 w Polsce. Tymczasem w Wielkiej Brytanii, dzięki powszechnym szczepieniom HPV, udało się zmniejszyć liczbę przypadków raka szyjki macicy o blisko 90 proc. w zaszczepionej kohorcie. W Polsce od 1 listopada 2021 roku dla wszystkich osób powyżej 9. roku życia jest refundowana szczepionka przeciw określonym typom HPV – wirusa brodawczaka ludzkiego, które odpowiadają za 75–90% przypadków raka szyjki macicy.
Rak szyjki macicy jest czwartym najczęściej występującym nowotworem u kobiet. Szacuje się, że w 2018 r. na całym świecie zdiagnozowano go u 570 000 pacjentek,
a około 311 000 kobiet zmarło z powodu tego nowotworu. W Polsce jest on szóstym pod względem częstości występowania i stanowi ponad 10% nowotworów u kobiet.
Według statystyk Information Centre on HPV and Cancer w 2020 roku na raka szyjki macicy zachorowały 3862 Polki, a zmarło 2 137. W Europie rak szyjki macicy zajmuje 9. miejsce na liście najczęstszych nowotworów.
Ryzyko zachorowania jest proporcjonalne do wieku pacjentek. Ponad połowę chorych stanowią kobiety w wieku 45–65 lat. Jednak rak szyjki macicy w postaci nieinwazyjnej może rozwijać się latami (średni wiek chorych z rakiem nieinwazyjnym jest o kilka, a nawet kilkanaście lat niższy niż w przypadku raka inwazyjnego). Odpowiednio wcześnie wykryty, nowotwór ten jest wyleczalny w 99,9% przypadków; natomiast nieleczony od początku i rozpoznany dopiero w stopniu zaawansowanym z reguły prowadzi do śmierci.
Rak szyjki macicy, jak niewiele innych nowotworów, daje się wykryć, zanim zacznie zagrażać życiu – zdiagnozować można już zmiany przedrakowe. Służy temu proste, niedrogie badanie cytologiczne, które powinna regularnie wykonywać każda dorosła kobieta. W Polsce od lat realizowany jest powszechny program cytologicznych badań przesiewowych, do którego łatwy dostęp ma każda kobieta w wieku 25–59 lat. Nie jest potrzebne żadne skierowanie, by wykonać badanie.
Niestety, zainteresowanie tym rodzajem profilaktyki jest znikome: według szacunków NFZ z programu korzysta mniej niż 20 proc. uprawnionych pań. W okresie pandemii – zapewne jeszcze mniej. Tymczasem, jak podkreślają wszyscy onkolodzy w Polsce, rozpoznawane obecnie nowotwory są znacznie bardziej zaawansowane niż przed pandemią, co radykalnie zmniejsza szanse wyleczenia, nie tylko zresztą w przypadku raka szyjki macicy.
Od kilkunastu lat istnieje także możliwość profilaktyki pierwotnej, czyli szczepienia przeciwko wirusowi brodawczaka ludzkiego – HPV (ang. Human Papillomavirus).
To właśnie przewlekłe zakażenie tym wirusem jest przyczyną prawie wszystkich zachorowań na raka szyjki macicy. Zakażenie HPV jest też jedną z najczęstszych chorób przenoszonych drogą płciową, a ponad połowa aktywnej seksualnie populacji jest co najmniej raz w życiu narażona na ryzyko infekcji. I choć HPV przenosi się głównie drogą płciową, to nie jest to jedyny sposób transmisji wirusa. Źródłem zakażenia może być także bezpośredni kontakt ze śliną lub krwią osoby zakażonej.
Wirus brodawczaka ludzkiego występuje w ponad 100 typach o mniejszym lub większym działaniu kancerogennym, wywołującym nie tylko raka szyjki macicy, ale także m.in. raka odbytu czy pochwy. Następstwem zakażenia „łagodniejszym” typem wirusa są m.in. brodawki płciowe, zlokalizowane w okolicach miejsc intymnych zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn. Za rozwój raka szyjki macicy odpowiadają natomiast głównie wirusy typu 16 i 18.
Szczepionki przeciw HPV zawierają wirusopodobne cząstki otrzymane drogą rekombinacji genetycznej. Na rynku dostępne są trzy preparaty: szczepionka 2-walentana, 4-walentna i 9-walentna. Wszystkie chronią przed najbardziej onkogennymi typami wirusa, czyli 16 i 18, a także przed zmianami przednowotworowymi i nowotworami narządów płciowych (szyjki macicy, sromu, pochwy) i odbytu oraz brodawkami narządów płciowych. Zalecane są dziewczętom i młodym kobietom, a także chłopcom i młodym mężczyznom.
Szczepionki te są skuteczne, bezpieczne i dobrze tolerowane, dlatego na całym świecie podano dotąd już ponad 270 mln dawek. Polska do końca października ubiegłego roku była jednym z nielicznych krajów, które nie zdecydowały się na powszechne szczepienie nastolatków przeciwko HPV lub przynajmniej na częściową jego refundację. Tylko niektóre samorządy lokalne finansowały akcje szczepień dziewcząt, czasem też chłopców. 1 listopada 2021 dołączyliśmy jednak do ponad 100 krajów, które szczepienia przeciw HPV prowadzą: preparat przeciw ludzkiemu wirusowi brodawczaka typu 16 i 18 o nazwie Cervarix znalazł się na liście leków refundowanych. Refundacja obejmuje wszystkie zarejestrowane wskazania, tj. „u osób od ukończenia 9. roku życia do profilaktyki zmian przednowotworowych narządów płciowych i odbytu (szyjki macicy, sromu, pochwy i odbytu) oraz raka szyjki macicy i raka odbytu związanych przyczynowo z określonymi onkogennymi typami wirusa brodawczaka ludzkiego (HPV)”.
Zgodnie z rekomendacją Agencji Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji, z uwagi na małą popularność szczepień w Polsce (co dobitnie ilustrują szczepienia przeciw COVID-19) rozpoczęto program szczepień przeciw HPV od częściowej refundacji, a dopiero kolejnym krokiem będzie wdrożenie programu populacyjnego dla określonej grupy wiekowej. Obecnie więc wszyscy zainteresowani pacjenci mogą kupić szczepionkę za 50-procentową odpłatnością.
Refundowana szczepionka Cervarix, zarejestrowana w Europie w 2007 roku, „należy do grupy szczepionek inaktywowanych (zabitych). Zawiera białka L1 wirusa brodawczaka ludzkiego typu 16 i 18 w postaci niezakaźnych cząstek wirusopodobnych (virus-like particles – VLP), uzyskiwane z wykorzystaniem technologii rekombinacji DNA (system ekspresji bakulowirusa). W jej skład wchodzi adiuwant, jakim jest uwodniony wodorotlenek glinu Al(OH) oraz innowacyjny adiuwant AS04, zawierający 3-O-deacylo-4’-monofosforylolipid A (MPL). Osobom w wieku od 9 do 14 lat włącznie (do 15. urodzin) zalecane jest podanie 2 dawek w odstępie od 5 do 13 miesięcy. U osób w wieku 15 lat i powyżej zalecane są trzy dawki podawane w 0, 1 i 6 miesiącu”.
Już wcześniej podkreślano, że w krajach prowadzących profilaktykę pierwotną przeciw HPV szczepienia dają znakomite efekty: ryzyko infekcji HPV spada w bardzo znaczącym stopniu. 3 listopada 2021 r. czasopismo „The Lancet” opublikowało wyniki badań prowadzonych w Anglii. Refundowane szczepienie przeciw HPV oferuje się tam dziewczętom już od 2008 roku (od dwóch lat szczepionka jest także oferowana młodym chłopcom). Analizy dowiodły, że szczepienie w pierwszych kohortach dziewcząt włączonych do programu zmniejszyło występowanie raka szyjki macicy w tej grupie o 87 proc., w ogromnym stopniu zapobiegło też stanom przedrakowym. Oszacowano, że program szczepień przeciw HPV zapobiegł
w populacji dzisiejszych 20-latek ok. 450 nowotworom i 17 200 stanom przedrakowym. Z każdym rokiem te liczby będą większe, bo wraz z wiekiem tej grupy zwiększałoby się ryzyko zachorowania na raka.
Zdaniem WHO, dzięki kompleksowej profilaktyce (zwłaszcza pierwotnej, czyli szczepieniu przeciw HPV), badaniom przesiewowym i leczeniu, raka szyjki macicy można wyeliminować z problemów zdrowia publicznego już w ciągu jednego pokolenia. Jeśli natomiast nie potraktujemy poważnie profilaktyki i diagnostyki, w Polsce na ten nowotwór codziennie będą umierać kolejne kobiety.
Materiał prasowy przygotowany przez Stowarzyszenie Dziennikarze dla Zdrowia w związku
z obchodami Europejskiego Tygodnia Profilaktyki Raka Szyjki Macicy, styczeń 2022.
