Mijający rok był czasem zmian na rynku aptecznym. Dzięki wprowadzeniu aptecznych punktów szczepień przeciw COVID-19 oraz grypie, a także rozpoczęciu wdrażania pilotażowego programu przeglądów lekowych, apteki stały się ważnym elementem systemu placówek ochrony zdrowia i zyskały kolejną rolę w zapewnianiu bezpieczeństwa lekowego Polakom. Zmiany dotyczyły także Farmaceutów, którzy zyskali nowe uprawnienia, a także ochronę jako funkcjonariusze publiczni. Z drugiej strony właściciele aptek borykają się z drastycznym wzrostem kosztów oraz dodatkowymi obciążeniami finansowymi nakładanymi
przez regulatora. Procedury legislacyjne sprawiły, że nie zostały uchwalone istotne dla rynku akty prawne, w tym nowelizacja ustawy refundacyjnej, od której zależy w znacznej mierze stabilność finansowa aptek i hurtowni farmaceutycznych. To najważniejsze wnioski z Raportu bezpieczeństwa lekowego – sytuacja na rynku aptecznym 2022-23 opracowanego przez DOZ.
Ustawa o zawodzie farmaceuty – nowe usługi w aptekach
Otwarcie aptek na nowe możliwości to efekt wejścia w życie ustawy o zawodzie farmaceuty, która wprowadziła regulacje umożliwiające efektywniejsze wykorzystanie potencjału zawodowego farmaceutów i aptek, a także stworzyła możliwości wprowadzenia dodatkowych usług farmaceutycznych na rzecz pacjentów. Jest to szczególnie istotne w obliczu wyzwań zdrowotnych, przed jakimi stoi system ochrony zdrowia: rosnąca liczba Pacjentów w wieku senioralnym oraz stopniowo malejąca liczba lekarzy i pielęgniarek, pandemia COVID-19 i wojna tocząca się na terytorium Ukrainy.
Szczepienia przeciw COVID-19 – przełom w kształtowaniu roli aptek i wyzwania informacyjne
Uruchomienie w 2021 r. szczepień w aptekach i ich kontynuacja w 2022 r. okazało się ogromnym sukcesem. Przyczyniło się do znacznego wzrostu poziomu zaszczepienia na COVID-19. W okresie pandemii zaszczepiło się tak kilka milionów Polaków. Szczepi już prawie 2 tys. aptek, co stanowi około 21% wszystkich placówek w Narodowym Programie Szczepień. Ponad 9 tys. farmaceutów ma uprawnienia do wykonywania szczepień.
Apteki szczepią także na grypę. Ministerstwo Zdrowia zapowiada wprowadzenie regulacji umożliwiających wystawianie recept na szczepionki bezpośrednio w aptece. Zwiększy to znacznie liczbę zaszczepionych. W perspektywie jest rozszerzenie szczepień w Aptekach przeciwko innym chorobom.
Jednocześnie włączenie Aptek do Narodowego Programu Szczepień wiązało się z koniecznością ich czytelnego oznaczenia – by z jednej strony pacjenci nie mieli problemów z trafieniem do właściwej placówki (szczególnie w centrach handlowych, gdzie na dużej powierzchni mogło funkcjonować więcej aptek), z drugiej mechanizm informacyjny miałby potencjał do zachęcania Polaków do zaszczepienia się.
Powyższe po raz kolejny pokazało dysfunkcjonalność ograniczeń wynikających z rygorystycznego stanu prawnego związanego z zakazem reklamy aptek.
Przeglądy lekowe – potencjalny przełom w racjonalnym stosowaniu leków przez Polaków
Kolejnym programem, który zmienia postrzeganie i sposób działania Aptek, są przeglądy lekowe. To bardzo ważne i potrzebne działanie z zakresu opieki farmaceutycznej. Co piąty Pacjent ma problem z nadużywaniem leków. Farmaceuci działając w interesie Pacjentów, we współpracy z Lekarzami, analizują przyjmowane przez nich leki, wykrywają możliwość niekorzystnych interakcji między nimi i rekomendują zmiany lub ograniczenia w ich przyjmowaniu przy zachowaniu oczekiwanego efektu terapeutycznego. Przyczynia się to do ograniczenia zjawiska polipragmazji, czyli nadmiernego przyjmowania leków.
Realizowany w tym roku pilotaż przeglądów lekowych potwierdził zapotrzebowanie na tę usługę i przyniósł wiele informacji niezbędnych do jej pełnego wdrożenia jako elementu opieki farmaceutycznej, czyli świadczenia zdrowotnego finansowanego ze środków NFZ.
Resort zdrowia zapowiedział, że nastąpi to na początku 2024 roku.
Konieczność nowego podejścia do organizacji pracy w aptekach i zmian w zakresie polityki
informacyjnej
Świadczenie nowych usług – w szczególności szczepień i przeglądów lekowych – niesie za sobą konieczność zmiany zakresu uprawnień farmaceutów i techników farmaceutycznych. Bez obecności magistra farmacji apteka nie może funkcjonować. Z drugiej strony ten sam farmaceuta musi się zająć także szczepieniami i opieką farmaceutyczną. Sytuację może poprawić ułatwienie farmaceutom – uchodźcom z Ukrainy podjęcia pracy w zawodzie w naszym kraju.
Realizację nowych funkcji aptek utrudnia restrykcyjny zakaz reklamy aptek, który w rzeczywistości uniemożliwia sprawną komunikację między farmaceutami i pacjentami.
W nowych czasach – czas na nowe programy kształcenia farmaceutów
Z inicjatywy podsekretarza stanu w Ministerstwie Zdrowia, Piotra Brombera, na wniosek środowiska aptekarskiego, w tym DOZ, powołano zespół ministerialny, którego zadaniem jest unowocześnienie programu kształcenia kadr farmaceutycznych. W dotychczasowym programie nauczania aż tysiąc godzin to nauka chemii – dla porównania tylko 60 godzin jest przeznaczonych na opiekę farmaceutyczną. Z całą pewnością ze zmian na uczelniach skorzystają Pacjenci, których obsługiwać będą farmaceuci posiadający najbardziej wszechstronną wiedzę i umiejętności w swojej branży. Z informacji uzyskanych od studentów farmacji wynika, że uczelnie bardzo poważnie potraktowały sygnalizowaną konieczność zmian programu nauczania. Na niektórych wydziałach nowi studenci, którzy rozpoczęli naukę w tym roku akademickim, mają już zmieniony program. Zwiększono między innymi liczbę godzin opieki farmaceutycznej.
Duża aktywność organów nadzorujących rynek apteczny i wyroki NSA
W poprzednich latach często dochodziło do nadinterpretacji przepisów ustalających warunki niezbędne do uzyskiwania zezwolenia na prowadzenie Apteki. Prowadziło to do próby stosowania tych warunków, wbrew przepisom, do bieżącej kontroli posiadania zezwoleń na prowadzenie aptek.
W 2022 roku Naczelny Sąd Administracyjny w wielu wyrokach wypowiedział się przeciwko dopuszczalności cofania przez Inspekcję Farmaceutyczną zezwoleń na prowadzenie Aptek z powołaniem się na przepisy, które stawiają jedynie warunki do uzyskania zezwolenia. Zdaniem Sądu stosowanie takich warunków dopuszczalne jest tylko w przypadku wydawania nowych zezwoleń aptecznych. Wyroki te wpisują się w linię orzeczniczą NSA zapoczątkowaną w 2020 roku.
Wzrost kosztów prowadzenia aptek
Sprzeciw branży aptekarskiej budzi projekt zmian ustawy Prawo farmaceutyczne, która przewiduje nowe finansowe obciążenia Aptek, hurtowni i producentów leków poprzez wprowadzenie stałych opłat za prawo do prowadzenia działalności oraz 0,02 procenta od obrotu. Pomysł jest o tyle trudny do zaakceptowania, że w tym samym czasie inne przepisy prawne nakładają na Apteki obowiązek dokonania zakupu kosztownego sprzętu do pomiaru temperatury i wilgotności. Jeśli dodamy do tego bardzo wysoką inflację i lawinowo
rosnące koszty energii, to okaże się, że wielu właścicieli może być nie stać na dalsze prowadzenie apteki.
Zmniejszająca się liczba aptek
Liczba aptek stale spada. Nie jest to dobra wiadomość w kontekście konieczności zapewnienia bezpieczeństwa lekowego. Jest to szczególnie dotkliwe na terenach wiejskich i słabo zaludnionych.
System refundacji leków i dyżurów aptek
Pomiędzy uczestnikami rynku aptecznego a resortem zdrowia toczy się stały dialog. Jest on bardzo ważny. Obie strony przedstawiają swoje stanowiska, dyskutują, część postulatów branży aptecznej jest uwzględnianych.
Niestety wiele kwestii regulacyjnych nadal wymaga zmian, które dokonują się w zbyt wolnym tempie. Nie udało się w mijającym roku uchwalić długo oczekiwanej nowelizacji ustawy refundacyjnej, która w istotny sposób wpłynęłaby na stabilizację finansową aptek i hurtowni farmaceutycznych. Poziomy marż detalicznych i hurtowych na leki refundowane nie były zmieniane od wielu lat. Nie rozwiązano także problemu finansowania nocnych i świątecznych dyżurów aptek. Obecnie całkowite ich koszty zrzucone są na właściciela apteki.
Prognozy i wyzwania na 2023 rok
DOZ liczy, że w nowym 2023 roku uda się przezwyciężyć wiele z problemów nurtujących obecnie rynek apteczny i doprowadzić do wprowadzenia rozwiązań zwiększających bezpieczeństwo lekowe Polaków poprzez stabilizację finansową aptek oraz dalsze rozszerzanie zakresu ich usług.
Chodzi przede wszystkim o uchwalenie nowelizacji ustawy refundacyjnej, w której oczekiwanym rozwiązaniem jest podniesienie marż hurtowych i detalicznych na lekach refundowanych oraz uregulowanie kwestii pokrywania kosztów dyżurów aptek przez NFZ i samorząd terytorialny.
Problem nocnych i świątecznych dyżurów aptek od dawna czeka na rozwiązanie. Nie do utrzymania jest obecna sytuacja, w której całkowity koszt narzuconego uchwałą samorządu terytorialnego całodobowego dyżuru ponosi właściciel Apteki. W lokalnych Aptekach w małych miejscowościach dochodzi do tego problem braku dodatkowych Farmaceutów, bo Farmaceuta z dziennej zmiany nie może pracować nieprzerwanie także na nocnym dyżurze. A bez obecności Farmaceuty apteka nie może być otwarta. Zasadne byłoby, aby koszty dyżuru były refundowane przez NFZ lub samorząd, a czas dyżurów dopasowany do rzeczywistych potrzeb pacjentów.
Ważnym elementem wymagającym poprawy jest także urealnienie zasad komunikacji między farmaceutami a pacjentami, aby pozwalały na informowanie pacjentów o świadczonych usługach bez ryzyka uznania tej komunikacji za niedozwoloną reklamę i ukarania za nią. Niezbędne jest nowe podejście regulacyjne do tej kwestii i jasne określenie, co jest reklamą, a co jest informacją.
Należy stworzyć mechanizm dla ukraińskich farmaceutek i farmaceutów, którzy swoimi
kompetencjami, wiedzą i doświadczeniem mogliby zasilić polskie apteki. Wprowadzono już rozwiązania ułatwiające ukraińskim lekarzom pracę w polskiej ochronie zdrowia. Podobnie powinno być także z farmaceutami. Zasadne byłoby ponadto rozważenie stworzenia uniwersalnego mechanizmu pozyskiwania farmaceutów spoza Polski, którzy wspieraliby krajowy system ochrony zdrowia.
Trwa oczekiwanie na rezultaty prac nad reformą programową i nowe programy kształcenia farmaceutów. Obecne programy pochodzą jeszcze z XX wieku. Mamy do czynienia z nadmierną liczbą przedmiotów ścisłych i niedostatkiem przedmiotów praktycznych. W rezultacie absolwent wydziału farmaceutycznego trafia do apteki niedostatecznie przygotowany do wykonywania zawodu. Stąd potrzebne jest kształcenie
podyplomowe, a przecież część uprawnień i umiejętności zdobywanych na kursach kwalifikacyjnych. Farmaceuci mogliby uzyskiwać już w czasie studiów. Dotyczy to m.in. wykonywania szczepień.
Farmaceuci oczekują na uruchomienie przez Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego kursów kwalifikacyjnych, które dadzą im uprawnienia do prowadzenia badań diagnostycznych w aptekach zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia z 18 sierpnia 2022 roku.
Właściciele aptek oczekują, że w roku 2023 Główny Inspektor Farmaceutyczny ureguluje w sposób jednoznaczny zasady i częstotliwość planowych kontroli Aptek tak, aby były rozłożone równomiernie pomiędzy wszystkie apteki funkcjonujące na rynku.
Właściciele aptek i farmaceuci, mając na uwadze ustawowy obowiązek zaopatrzenia pacjentów w leki, oczekują, że w 2023 roku Ministerstwo Zdrowia podejmie działania zapewniające zwiększenie dostępności leków na polskim rynku, a tym samym ograniczy listę leków brakujących. W ogromnym stopniu przyczynić się do tego może wzmiankowana już nowelizacja ustawy refundacyjnej. Konieczne będą także inne aktywności resortu.
Farmaceuci liczą też, że będą mogli świadczyć refundowane przez NFZ usługi, takie jak wystawienie recepty kontynuowanej.
Wszystkie te oczekiwane zmiany z pewnością poprawią kondycję branży aptekarskiej i zapewnią jeszcze większe bezpieczeństwo lekowe Polaków.
