Zmiany, jakie zaszły w opiece onkologicznej w Polsce, mające wpływ na poprawę jej efektywności i jakości, ale też dalsze wyzwania i potrzeby, zebrane zostały w najnowszym raporcie inicjatywy All.Can Polska pt. „Diagnoza zmian w opiece onkologicznej w roku 2022”.
W 2021 r. udało się między innymi alokować środki na rozszerzenie katalogu świadczeń do finansowania w trybie ambulatoryjnym, m.in. dodano procedury biopsji i trepanobiopsji szpiku kostnego oraz umożliwiono wykonanie badań endoskopowych gastroskopii i kolonoskopii w znieczuleniu dożylnym. W tym samym roku wprowadzono do wykazu świadczeń gwarantowanych nowe świadczenie – „Kompleksowa opieka onkologiczna nad pacjentem z nowotworem jelita grubego” (KON-JG). Pozwoli to na finansowanie wielokierunkowej, zintegrowanej opieki nad osobami z rozpoznaniem raka jelita grubego, zgodnie ze wskazaniami medycznymi oraz indywidualnymi preferencjami pacjentów. Liczbę ośrodków realizujących świadczenia w zakresie kompleksowej opieki onkologicznej nad pacjentem z rakiem jelita grubego (Colorectal Cancer Unit) zwiększono do 36 (stan na grudzień 2022). Rozszerzono też dostęp do kompleksowej opieki nad pacjentkami (i pacjentami) z rakiem piersi – w 31 ośrodkach działają obecnie Breast Cancer Units.
Nie udało się natomiast wdrożyć rozwiązań opartych na modelu Cancer Unit w zakresie kompleksowego leczenia nowotworu płuca i kompleksowego leczenia nowotworów urologicznych.
„Wdrożenie kompleksowego postępowania diagnostycznego i leczenia chorych na raka płuca powinno stać się absolutnym priorytetem. Niestety, nowotwór ten jest jednym z głównych nowotworów – zabójców Polaków. W wielu przypadkach diagnozowany jest zbyt późno, tym bardziej więc powinniśmy dążyć do maksymalnego skrócenia ścieżki pacjenta i otoczenia go kompleksową, wielospecjalistyczna opieką na jak najwcześniejszym etapie” – podkreśla profesor Maciej Krzakowski, konsultant krajowy w dziedzinie onkologii klinicznej, członek Prezydium All.Can Polska.
Zdaniem autorów raportu należy także poprawić finansowanie świadczeń w zakresie opieki paliatywnej, gdyż obecnie pacjenci onkologiczni zagrożeni są brakiem dostępu do tej opieki z powodu braku finansowania lub niskiego poziomu finansowania.
Konieczne jest też wprowadzenie zmian w organizacji i finansowaniu diagnostyki, aby poprawić ich jakość i skrócić czas oczekiwania pacjentów na wynik badania.
Specjaliści zwracają w raporcie uwagę, że wciąż opóźnione jest wdrażanie Krajowej Sieci Onkologicznej z powodu przedłużających się prac legislacyjnych rządu. Ustawa o KSO miała wejść w życie 1 stycznia 2023, termin jest niestety przesuwany.
Zwiększenie roli profilaktyki pierwotnej oraz badań przesiewowych
Obecnie w Polsce realizowanych jest kilka programów profilaktycznych w zakresie onkologii. Są to finansowane przez NFZ: Program profilaktyki raka piersi, Program profilaktyki raka szyjki macicy oraz Ogólnopolski Program Wczesnego Wykrywania Raka Płuca za pomocą Niskodawkowej Tomografii Komputerowej.
Funkcjonuje również Program profilaktyczny dotyczący dziedzicznych nowotworów (rak piersi, rak jajnika, rak jelita grubego, rak błony śluzowej trzonu macicy, siatkówczak lub choroba von Hippel-Lindau (VHL)). Od 1 września 2022 r. finansowanie tej opieki zapewnione jest ze środków NFZ (wcześniej ze środków Ministerstwa Zdrowia).
Z funduszy europejskich finansowany jest Program Profilaktyki Pierwotnej i Wczesnego Wykrywania Nowotworów Głowy i Szyi.
W lipcu 2021 r. rozpoczęto kontynuowany w roku 2022 program „Profilaktyka 40 Plus”, który jest nakierowany na wczesne rozpoznawanie chorób układu krążenia, cukrzycy i chorób onkologicznych (w tym raka jelita grubego i raka prostaty). Jego realizacja została przedłużona do 31 grudnia 2023 r.
Co ważne, w planie pracy NFZ na 2023 rok określono dwa nowe cele realizowane przez Oddziały Wojewódzkie NFZ wpływające na zwiększenie zakresu działań profilaktycznych. Liczba wydarzeń mających charakter profilaktyczny lub promujący zdrowy styl życia ma wzrosnąć o 100 proc.
W raporcie All.Can specjaliści wskazują, że istotne jest jeszcze wprowadzenie finansowania testu FIT jako alternatywy dla kolonoskopii. Zgodnie z zapowiedziami Ministerstwa Zdrowia w 2023 r. zostanie wprowadzony program pilotażowy wykrywania raka jelita grubego za pomocą tego testu.
„Konieczne jest też zwiększenie efektywności zapraszania na badania przesiewowe, w tym m.in. poprzez wykorzystanie komunikacji z pacjentami za pomocą Internetowego Konta Pacjenta. Natomiast w Ogólnopolskim Programie Wczesnego Wykrywania Raka Płuca warto zmienić kryteria kwalifikacji, m.in. obniżyć wiek pacjentów (obecnie są to osoby w wieku 55-74 lata, palące papierosy nałogowo, z konsumpcją tytoniu większą lub równą 20 paczkolatom)” – podkreśla Szymon Chrostowski, przewodniczący Prezydium All.Can Polska.
Eksperci wskazują również na potrzebę całkowitej refundacji szczepionki przeciwko HPV, aby była bezpłatna dla pacjentów oraz na potrzebę utworzenia Narodowego Portalu Onkologicznego gromadzącego dla obywateli informacje w zakresie profilaktyki, diagnostyki i leczenia chorych na nowotwory oraz ośrodków w ramach Krajowej Sieci Onkologicznej.
„Ponieważ pandemia znacznie zaburzyła diagnostykę i leczenie chorób nowotworowych obecnie większa liczba pacjentów zgłasza się z bardziej zaawansowanymi nowotworami. Dlatego – poza prawidłową diagnostyką i kompleksowym leczeniem nowotworów – obszarami o największym znaczeniu w onkologii są obecnie profilaktyka pierwotna i wtórna. Bez skutecznych działań podnoszących zgłaszalność na badania profilaktyczne – a jak widzimy z analizy przedstawionej w naszym raporcie – jest takich programów sporo, trudno będzie podnieść efektywność leczenia onkologicznego, nawet jeśli mamy w ręku coraz szerszy wachlarz innowacyjnych terapii” – podsumowuje profesor Maciej Krzakowski.
Zapewnienie szybszego i szerszego dostępu do innowacyjnych technologii medycznych
Jak wynika z analizy ekspertów dostęp do innowacyjnych terapii onkologicznych znacznie się poprawił. W samym 2022 r. wprowadzono finansowanie m.in.: leczenia inhibitorami PARP dla wszystkich chorych na raka jajnika, bez względu na występowanie mutacji w genie BRCA1/BRCA2; leczenia apalutamidem, darolutamidem oraz enzalutamidem dla chorych z rakiem prostaty, u których nie wystąpiły przerzuty; możliwość leczenia daratumumabem w podaniu podskórnym dla chorych na szpiczaka plazmocytowego.
Chorzy na raka wątrobowokomórkowego zyskali w pierwszej linii leczenia dostęp do terapii atezolizumabem w skojarzeniu z bewacyzumabem. Unowocześniono program leczenia chorych na raka nerki oraz wprowadzono m.in. możliwość leczenia lekami immunokompetentymi (np. niwolumabem w skojarzeniu z ipilimumabem). Dla chorych na chłoniaki rozlane z dużych komórek B oraz inne chłoniaki B-komórkowe wprowadzono finansowanie polatuzumabu wedotyny oraz dwóch terapii genowych CAR-T – aksykabtagenu cyloleucel oraz tisagenlecleucelu.
Pacjenci chorujący na gruczolakoraka trzustki z mutacją w genach BRCA1/2 zyskali dostęp do olaparybu. W programie lekowym dla pacjentów z zawansowanym rakiem przełyku i żołądka wprowadzono możliwość stosowania niwolumabu. Pacjentkom z rakiem piersi umożliwiono leczenie m.in. sacytuzumabem gowitekanem (grupa chorych z przerzutowym potrójnie ujemnym rakiem piersi).
Zdaniem autorów raportu wyzwanie stanowią jednak wciąż przedłużające się prace nad nowelizacją Ustawy Refundacyjnej i brak konsultacji społecznych w tym zakresie. Konieczna jest debata publiczna na ten temat, która pomoże wypracować rozwiązania zwiększające dostęp pacjentów do terapii lekowych.
Ponadto Ministerstwo Zdrowia powinno rozważyć wprowadzenie trybu przyśpieszonego procedowania nad wnioskami refundacyjnymi dotyczącymi terapii onkologicznych. Potrzebne jest również: ujednolicenie programów lekowych dla poszczególnych nowotworów (np. raka płuca, piersi, itp.), wykorzystanie oszczędności wynikających z wprowadzania na rynek leków biopodobnych na finansowanie nowych technologii medycznych oraz zniesienie wymogu wyrażania zgody na wejście kolejnych terapii do programów lekowych przez wszystkich producentów dotychczasowo zrefundowanych leków.
Perspektywa pacjentów
Przyjęto kilka rozwiązań, których celem jest uwzględnienie perspektywy pacjentów w decyzjach związanych z planowaniem ich opieki onkologicznej, ale też jej realizacji i oceny.
W 2022 r. powołano Radę Organizacji Pacjentów przy Ministrze Zdrowia, która składa się z 15 reprezentantów organizacji pacjentów (w tym 5 reprezentujących organizacje pacjentów z chorobami onkologicznymi). Reprezentanci pacjentów mają za zadanie prowadzić dialog w sprawach systemowych w ochronie zdrowia oraz wymieniać poglądy w kwestiach najistotniejszych z punktu widzenia pacjenta. Ponadto, w 2020 r. rzecznik Praw Pacjenta powołał organ opiniodawczo-doradczy, tj. Radę Organizacji Pacjentów (ROP). W ramach ROP, która złożona jest 91 organizacji pacjentów, został powołany Zespół ds. onkologii.
Eksperci All.Can w najnowszym raporcie zwracają jednak uwagę, że potrzebne jest jeszcze dalsze kroki zmierzające do wzmocnienia głosu pacjenta.
„Preferowanym rozwiązaniem byłoby formalne umocowanie organizacji pacjentów w opiniowaniu w ramach Rady przy Ministrze Zdrowia i zasadności refundacji nowych technologii medycznych. Obecnie organizacje pacjentów czy działające na rzecz pacjentów mogą się wypowiedzieć, jednak głos ich nie musi być wzięty pod uwagę. Choć widzimy wyraźnie, że przedstawiciele Ministerstwa Zdrowia są otwarci na dialog i wrażliwi na potrzeby chorych, to sformalizowanie roli tych organizacji byłoby postawieniem kropki nad i” – mówi Szymon Chrostowski.
Eksperci wskazują też na potrzebę wprowadzenie do Rady ds. Onkologii przy Ministrze Zdrowia przedstawiciela organizacji hematoonkologicznych.
Badania kliniczne
W przypadku ostatniego z zaleceń All.Can dotyczącego poprawy dostępu pacjentów do badan klinicznych autorzy raportu wskazują, że wiele zostało w ostatnim czasie zrobione. Między innymi od 2021 r. działa Polska Sieć Badań Klinicznych (PSBK), która ma na celu wdrażanie jednolitych systemowych rozwiązań (np. pod względem jakości) w ośrodkach realizujących badania kliniczne w Polsce. Alokowano też 2 mld złotych na badania w ramach budżetu Agencji Badań Medycznych.
W listopadzie 2022 r. Rada Ministrów przyjęła i skierowała do sejmu projekt Ustawy o badaniach klinicznych produktów leczniczych stosowanych u ludzi. Opracowano też rządowy dokument strategiczny pt. „Planu Rozwoju Sektora Biomedycznego w Polsce”.
Zdaniem autorów raportu konieczne jest jeszcze stworzenie centralnego, regularnie aktualizowanego i powszechnie dostępnego rejestru badań klinicznych w Polsce. Rejestr ten będzie informował o potencjalnej możliwości uczestnictwa w badaniu. Istotne jest także upowszechnianie informacji na temat realizowanych i planowanych badań klinicznych w środowiskach pacjentów i lekarzy.
„Badania kliniczne są siłą napędową nowych terapii w onkologii. Dzięki udziałowi w badaniach klinicznych osoby chore mają możliwość przyjęcia terapii, które dla wielu z nich są jedyną nadzieją na przedłużenie życia lub wyleczenie, a które dla szerszego grona pacjentów będą dostępne dopiero za kilka lat. Jednak nadal wielu lekarzy w naszym kraju nie ma wiedzy na temat aktualnie prowadzonych badań klinicznych, nie ma czasu, aby śledzić dostępne szczątkowo w Internecie informacje, albo nie jest nimi zainteresowana. W efekcie pacjenci nie mają łatwego dostępu do wiarogodnych danych na ten temat. Dlatego centralny, powszechnie dostępny rejestr badań klinicznych w Polsce jest bardzo pożądanym rozwiązaniem” – ocenia prof. Piotr Rutkowski, Przewodniczący Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Onkologicznego, członek Prezydium All.Can Polska.
