W trzech minionych dekadach, do 2019 r. ogólną sytuację epidemiologiczną chorób zakaźnych w Polsce można było oceniać jako stosunkowo stabilną i korzystną. W 2020 r. pandemia COVID-19 w gwałtowny sposób wpłynęła na epidemiologię wszystkich innych nadzorowanych wcześniej chorób zakaźnych. Podejmowane w kraju, szeroko zakrojone działania, których celem było zwalczanie pandemii i ograniczanie jej skutków poprzez przecięcie dróg szerzenia się COVID-19, w dużym stopniu zapobiegały również szerzeniu się innych chorób zakaźnych. Niestety, odnotowany w 2020 r. spadek zapadalności (w stosunku do mediany z lat 2015-2019) na prawie wszystkie podlegające zgłaszaniu choroby zakaźne nie świadczył wyłącznie o poprawie sytuacji epidemiologicznej tych chorób. Miał też inne przyczyny. Związane z pandemią ograniczenia w dostępie do opieki medycznej i diagnostyki oraz ukierunkowana na COVID-19 priorytetyzacja zadań służb medycznych i pełniących nadzór sanitarny, musiały wpłynąć na zmniejszenie się liczby rozpoznawanych i rejestrowanych chorób, szczególnie chorób o lżejszym przebiegu, a także chorób przewlekłych.
Przy interpretacji danych o zachorowaniach na choroby zakaźne w Polsce w latach 2020–2021 zebranych przez nadzór epidemiologiczny należy brać pod uwagę niedoszacowanie liczby zachorowań. Stopień tego niedoszacowania może być różny dla różnych chorób, w zależności od ich przebiegu i zagrożenia, które stanowiły. Pandemia wpłynęła niekorzystnie na możliwość realizacji celów zwalczania przewlekłych chorób zakaźnych, szczególnie zakażeń HIV, HCV i HBV. W okresie pandemii, zwłaszcza w 2020 r., testowanie w kierunku w/w zakażeń zostało znacznie ograniczone, co skutkowało 50% spadkiem liczby rozpoznań zakażeń HIV, 3-krotnym spadkiem rozpoznań przewlekłych zakażeń HBV i 3,5-krotnym spadkiem rozpoznań HCV. Jest to sytuacja szczególnie niepokojąca biorąc pod uwagę, że już przed pandemią wymagała ona poprawy.
Pandemia COVID-19 na powrót zwróciła uwagę decydentów na problemy chorób zakaźnych na świecie. Problem związany z rozprzestrzenianiem się koronawirusa spowodował zwiększenie działań w dziedzinie chorób zakaźnych, jednak w Polsce tylko tych związanych bezpośrednio z COVID-19. Zaangażowanie lekarzy chorób zakaźnych do walki z epidemią koronawirusa spowodowało, że przestano dostrzegać inne choroby zakaźne. Wydane zostało rozporządzenie zabraniające lekarzom zatrudnionym w szpitalach jednoimiennych zajmowania się innymi pacjentami, niż chorzy na COVID-19. Pacjenci ze zdiagnozowanym zakażeniem HCV nie mają się dziś gdzie leczyć. Znacząca liczba dedykowanych do leczenia WZW C ośrodków nie przyjmuje dziś nowych pacjentów. Liczba rozpoczynanych terapii spadła niemal do zera, a potrzebujący leczenia pacjenci nie mają gdzie zwrócić się po pomoc. Lekarze na co dzień zajmujący się chorymi na WZW, to ci sami specjaliści, którzy dziś stoją na pierwszej linii walki z koronawirusem. Rąk do pracy z pacjentami hepatologicznymi brakuje. Pandemia COVID-19 pokazała również, jak bardzo dotkliwe zdrowotnie, społecznie i ekonomicznie są konsekwencje szerzenia się chorób zakaźnych w obliczu braku szczepień profilaktycznych. Przed pandemią COVID-19 walka z chorobami zakaźnymi straciła należny sobie status wśród priorytetów ministerstwa zdrowia w Polsce. Na czoło wybiły się tematy powiązane z bezpośrednim wpływem na śmiertelność, jak onkologia, kardiologia itp.
Tymczasem działanie zmierzające do przeciwdziałania chorobom zakaźnym i ich skutkom zeszły na plan dalszy. Dofinansowanie szpitali zakaźnych zmniejszyło się, brakuje zarówno działań profilaktycznych skierowanych do samych pacjentów, jak i szerokiego społeczeństwa. Dodatkowo resort zdrowia i uczelnie medyczne nie robią wiele, aby uatrakcyjnić tę dziedzinę medycyny wśród młodych lekarzy i studentów, co w konsekwencji prowadzi do zmniejszającej się stale liczby kandydatów do tej specjalizacji. W przeszłości bywały momenty, gdy na choroby zakaźne zwracano większą uwagę. Tak było gdy wybuchała epidemia HIV, czy gdy znacząco rosła liczba zakażeń HBV i HCV, które stanowią bezpośrednią przyczynę występowania wirusowych zapaleń wątroby typu B i C. Polska może w tej dziedzinie pochwalić się wieloma sukcesami. Osoby żyjące z HIV są od lat objęte narodowym programem polityki zdrowotnej, który stanowi modelowy przykład działań służących za wzór nie tylko w kraju, ale i za granicą. Pacjenci z WZW C mają do dyspozycji bardzo skutecznie działający program lekowy, dający im dostęp do najnowocześniejszych i najskuteczniejszych terapii.
Wg raportu Europejskiego Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób (ECDC) z 2024 r. pt. „Vaccination coverage in the EU/EEA during autumn 2023 campaigns” szacunkowo 19,4 mln osób w wieku 60 lat i starszych z UE/EOG otrzymało co najmniej jedną dawkę szczepionki przeciwko Covid-19 w okresie od 1 września 2023 r. do 15 stycznia 2024 r. Spośród całkowitej liczby osób zaszczepionych we wspomnianym okresie 5,5 mln osób było w wieku 80 lat i więcej. Spośród 24 krajów składających sprawozdania trzy kraje zgłosiły wskaźnik wyszczepienia wyższy niż 50% w grupie wiekowej 60 lat i starszej, natomiast osiem krajów zgłosiło wskaźnik wyszczepienia wyższy niż 50% w przypadku osób w wieku 80 lat i starszych. W raporcie przedstawiono tymczasowe dane dotyczące zasięgu wyszczepień w sezonie jesienno-zimowym 2023–2024, koncentrując się na dawkach podanych osobom objętym programami szczepień, niezależnie od ich wcześniejszego statusu uodpornienia. Wysiłki w zakresie szczepień powinny w dalszym ciągu koncentrować się na ochronie osób narażonych na ryzyko rozwoju ciężkiej choroby, np. osoby w wieku powyżej 60 lat
i inne osoby wrażliwe niezależnie od wieku (takie jak osoby z chorobami współistniejącymi lub z obniżoną odpornością) oraz kobiety w ciąży.
Wg raportu IQVIA z 2024 r. pt. „Trends in Adult Vaccination in the U.S.” szczepienia dorosłych mają kluczowe znaczenie dla zapewnienia wszystkim zdrowego starzenia się. Osiągnięcie wysokiego wskaźnika szczepień dorosłych w sprawiedliwy sposób może pomóc w poprawie ogólnego stanu zdrowia populacji oraz zmniejszeniu kosztów opieki zdrowotnej i nierówności w zdrowiu.
W marcu 2024 r. uruchomiono działania w zakresie “The Mission Board on Vaccination in Europe” (Rada Misji ds. Szczepień w Europie), których celem jest określenie ambitnych, ale osiągalnych celów w zakresie wzmocnienia polityk i programów szczepień w Europie, w tym zaleceń dotyczących działań na poziomie europejskim i krajowym. Raport pt. „The Mission Board on Vaccination in Europe. Consensus report” stanowi wspólny wysiłek ukształtowany na podstawie zbiorowej wiedzy specjalistycznej członków Rady Misji ds. Szczepień w Europie. Raport zawiera praktyczne zalecenia na poziomie europejskim i krajowym, których celem jest sprostanie wyzwaniom i możliwościom wzmocnienia europejskich systemów szczepień.
Należy podkreślić, że Konstytucja RP w zakresie zdrowia w Art. 68 – Prawo do ochrony zdrowia w pkt. 4 stwierdza, że „Władze publiczne są obowiązane do zwalczania chorób epidemicznych”. Także cele operacyjne Narodowego Programu Zdrowia na lata 2021–2025 obejmują: Zdrowie środowiskowe i choroby zakaźne. Również rozporządzenie Ministra Zdrowia z 2018 r. definiuje zwiększenie skuteczności zapobiegania chorobom zakaźnym i zakażeniom, w tym przeciwdziałanie skutkom nieprawidłowej antybiotykoterapii, jako priorytet zdrowotny.
Kluczowym elementem przeciwdziałania chorobom zakaźnym jest wczesna diagnostyka. Europejski Tydzień Testowania (ETT) to inicjatywa, która powstała już 10 lat temu. Europejski Tydzień Testowania to kampania, która zachęca do powszechnego testowania i promowania świadomości na temat korzyści płynących z wczesnego wykrywania HIV, HCV i kiły. Jest to kampania, która zachęca organizacje partnerskie: instytucje, samorządy i organizacje społeczeństwa obywatelskiego w całej Europie do jednoczenia się
na tydzień, dwa razy w roku, w celu zintensyfikowania testowania i promowania świadomości na temat korzyści płynących z wczesnego wykrywania HIV, HCV i kiły. Inicjatywa ta, rozpoczęta w 2013 r. przez HIV in Europe (obecnie EuroTEST), stała się szeroko rozpoznawalnym wydarzeniem, w którym co roku uczestniczy wiele organizacji. Kampania przebiega zawsze pod hasłem: Testuj. Lecz. Darmowe, bezpłatne
i anonimowe testy można wykonać w punktach konsultacyjno-diagnostycznych (PKD).
Zapobieganie chorobom, w tym chorobom zakaźnym jest najbardziej efektywnym kosztowo działaniem na rzecz ochrony zdrowia. Dzięki szczepieniom ochronnym, które pomagają zahamować rozprzestrzenianie się chorób zakaźnych, można uchronić wiele osób przed zachorowaniem, a nawet śmiercią. Wg dokumentu strategicznego „Zdrowa Przyszłość” szczepienia ochronne są skuteczną i generalnie powszechnie społecznie akceptowaną metodą zapobiegania zachorowaniom na choroby zakaźne, zarówno w wymiarze zapobiegania zachorowaniom u osoby poddanej szczepieniom ochronnym (prewencji indywidualnej), jak również kształtowania odporności całej populacji na zachorowania (prewencji zbiorowej). Szczepienia na każdym etapie życia są rekomendowane w dokumencie Ogólnopolskiego Programu Zwalczania Chorób Infekcyjnych „Strategia dla szczepień 2030”. Wizją i długoterminowym celem Ogólnopolskiego Programu Zwalczania Chorób Infekcyjnych i Strategii dla szczepień 2030 jest, aby wszyscy i wszędzie, bez względu na wiek, mogli w pełni korzystać z dobrodziejstwa szczepień, co przełoży się na lepszy stan zdrowia i kondycję populacji. W wyniku wdrożenia strategii nastąpi poprawa profilaktyki i diagnostyki chorób zakaźnych, wzmocnienie zdolności służby zdrowia oraz zmniejszenie obciążenia chorobami zakaźnymi.
Najbardziej aktualne dane na temat chorób zakaźnych w Polsce publikuje cyklicznie Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH – Państwowy Instytut Badawczy Zakład Epidemiologii Chorób Zakaźnych i Nadzoru oraz Główny Inspektorat Sanitarny, Departament Przeciwepidemiczny i Ochrony Sanitarnej Granic. Wg. najnowszego raportu pt. „Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w 2023 roku” oraz „Zachorowania na wybrane choroby zakaźne w Polsce od 1 stycznia do 31 marca 2024 r. oraz w porównywalnym okresie 2023 r.” odnotowano zwiększoną zapadalność na: wirusowe zakażenia jelitowe, wirusowe zakażenia jelitowe u dzieci do lat 2, biegunka i zapalenie żołądkowo-jelitowe, krztusiec, płonicę oraz zakażenia wirusem RSV.
Wg danych Ministra Zdrowia, do 19 stycznia 2024 r. Rządowa Agencja Rezerw Strategicznych dostarczy kolejne 80 tys. szczepionek do placówek POZ, aptek, szpitali i Domów Pomocy Społecznej. Do tej pory do punktów szczepień trafiło ponad 700 tys. szczepionek, dzięki czemu zaszczepiło się już 447 tys. osób.
W dniu 21 grudnia 2023 r. Minister Zdrowia powołał nowego konsultanta krajowego w dziedzinie chorób zakaźnych prof. dr hab. n. med. Miłosza Parczewskiego. Priorytetami nadzorowanych przez Konsultanta prac będą profilaktyka i leczeniu chorób zakaźnych, takich jak SARS-CoV-2, grypa, RSV, HIV/AIDS. Bardzo duże znaczenie będzie miała współpraca z innymi konsultantami krajowymi w celu wypracowania wspólnych planów tworzenia i prowadzenia diagnostyki i terapii w zakresie chorób zakaźnych. Celem tych działań powinno być przygotowanie Polski i polskiego systemu ochrony zdrowia do nowych wyzwań w zakresie chorób zakaźnych i epidemiologii.
W dniu 11 stycznia 2024 r. opublikowano zarządzenie ministra zdrowia w sprawie powołania Zespołu do spraw monitorowania i oceny sytuacji dotyczącej zagrożeń związanych z chorobami zakaźnymi. Przewodniczącym Zespołu został prof. dr hab. Robert Flisiak, specjalista chorób zakaźnych, Prezes Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku. Członkami Zespołu zostali: dr hab. Jerzy Jaroszewicz, specjalista chorób zakaźnych, Prezes Polskiego Towarzystwa Hepatologicznego, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, dr hab. Iwona Paradowska-Stankiewicz, specjalista epidemiologii, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH – Państwowy Instytut Badawczy, prof. dr hab. Miłosz Parczewski, specjalista chorób zakaźnych, Prezes Polskiego Towarzystwa Naukowego AIDS, Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie, prof. dr hab. Małgorzata Pawłowska, specjalista chorób zakaźnych, Collegium Medicum w Bydgoszczy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, prof. dr hab. Anna Piekarska, specjalista chorób zakaźnych, Uniwersytet Medyczny w Łodzi, prof. dr hab. Krzysztof Pyrć, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, dr hab. Piotr Rzymski, profesor Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, prof. dr hab. Krzysztof Tomasiewicz, specjalista chorób zakaźnych, Uniwersytet Medyczny w Lublinie, prof. dr hab. Jacek Wysocki, specjalista chorób zakaźnych, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu oraz dr hab. Dorota Zarębska-Michaluk, specjalista chorób zakaźnych, prof. Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach, Wojewódzki Szpital Zespolony w Kielcach.
Do zadań Zespołu należy: monitorowanie źródeł informacji medycznej i epidemiologicznej
w zakresie potencjalnych zagrożeń epidemicznych związanych z czynnikami biologicznymi (wirusowymi, bakteryjnymi, pasożytniczymi); doradzanie ministrowi właściwemu do spraw zdrowia w zakresie epidemiologii, profilaktyki, diagnostyki i terapii chorób zakaźnych oraz wykonywanie innych zadań zleconych przez ministra właściwego do spraw zdrowia w zakresie właściwości Zespołu.
